ჰიპოტაქსური მოდელები ზეპირმეტყველებაში − კომუნიკაციის ძირითადი წყარო
DOI:
https://doi.org/10.52340/idw.2023.32საკვანძო სიტყვები:
ჰიპოტაქსური მოდელები, ზეპირმეტყველება, სინტაქსი, კომუნიკაცია, აქტუალიზაცია, სიტყვათა რიგი, ინტონაციაანოტაცია
ზეპირმეტყველებისთვის დამახასიათებელი ჰიპოტაქსური მოდელების კვლევა აქტუალური საკითხია; იგი წარმოაჩენს ენის შესაძლებლობებს ბუნებრივი მეტყველების დროს. მოხსენებაში გაანალიზებულია ვრცელი ემპირიული მასალა: ქართული დიალექტური ტექსტები, ქართული ზეპირმეტყველების ნიმუშები; არასალიტერატურო ქართველური ენების − მეგრულის, ლაზურის, სვანურის ტექსტები; მოხმობილია პარალელები ქართველ მწერალთა შემოქმედებიდანაც; განხილულია სამი ტიპის ჰიპოტაქსური მოდელი:
- 1. კითხვითსიტყვიანი, კერძოდ: მეგრულში დასტურდება კითხვის გამომხატველი ორი ტიპის წინადადება: მარტივი და ჰიპოტაქსური სტრუქტურისა. ჰიპოტაქსური სტრუქტურის შემადგენელი კომპონენტები (მთავარში რე „არის“, დამოკიდებულში -ნი „რომ“) ასრულებენ ინფორმაციის აქტუალიზების ფუნქციას. აღსანიშნავია, რომ ინფორმაციის შესაბამისად სტრუქტურათა ცვლა დასტურდება ქართული სალიტერატურო ენის დასავლურ ქვესისტემებშიც.
- 2. გამეორებულსიტყვიანი: ლექსიკური ანადიპლოზისი (= წინადადების ბოლო სიტყვის გამეორება მეორე წინადადების თავში) მთქმელს აძლევს საშუალებას სათქმელი ემოციურად, ხაზგასმით გამოხატოს. სტილური ფუნქციით გამოყენებული ლექსიკური გამეორება ქმნის თავისებურ ჰიპოტაქსურ კონსტრუქციას, რომელიც სრულყოფილი და გასაგებია წინამავალი კონტექსტის გათვალისწინებით. ჩვენს ხელთ არსებული მასალების მიხედვით, საანალიზო კონსტრუქციებში მეორდება ზმნა ან სახელი, ან ორივე ერთად. კავშირი დაერთვის გამეორებულ ლექსემას, რომლის ფოკუსირება სურს მთქმელს.
- ინიციალური სახელობითის შემცველი კონსტრუქცია: ინიციალურსახელობითიანი კონსტრუქცია თავისებური სტრუქტურისაა, თავკიდურა პოზიცია უჭირავს სახელობითში მდგარ სახელს, რომელიც სასვენი ნიშნითა და ინტონაციით გამოეყოფა მომდევნო ქვეწყობილ წინადადებას.
გამოყოფილია აქტუალიზებული ელემენტის ფორმალური მარკერები ფონეტიკა-ფონოლოგიის, მორფოლოგია-სინტაქსის, ლექსიკა-სემანტიკის დონეზე; კერძოდ, ესენია: ინტონაცია, კლიტიკა, სიტყვათა რიგი, სპეციფიკური კონსტრუქცია და მისთ. ხშირად ეს მონაცემები ერთ მოდელში კომპლექსურადაა წარმოდგენილი, რაც ნათქვამს მეტ გამომსახველობით ძალას სძენს.
##plugins.generic.usageStats.downloads##
წყაროები
ასათიანი, რ. (2009). ინტონაციის როლი წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურის ფო¬რმირებაში. სამეცნიერო წერილების კრებული „ინფორმაციის სტრუქტურირების ძირი¬თადი მოდელები ქართველურ ენებში“, გვ. 3-13. თბილისი: გამომცემლობა „ნე¬კერი“.
აფრიდონიძე, შ. (1989). ილია ჭავჭავაძის სტილისათვის. ქართული სიტყვის კულტურის საკითხები, IX. თბი¬ლისი: გამომცემლობა „მეცნიერება“.
გიგინეიშვილი, ი. (1975). „ვეფხისტყაოსნის“ ენისა და ტექსტის კრიტიკის საკითხების შესახებ. თბილისი: გამომცემლობა „მეცნიერება“.
დანელია, კ. (1991). შესავალი, გვ. 4-11, წიგნში;: ქართული ხალხური სიტყვიერება, ტ. II, მეგრული ტექსტები (ქარ¬თული თარგმანითურთ); ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, შესავალი, შენიშვნები და გამოკვლევები და¬ურთეს კ. დანელიამ და ა. ცანავამ; თბი¬ლისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
თოფურია, ვ. (1960). რთული ქვეწყობილი წინადადების მარტივით შენაცვლებისათვის ქართულში. ქარ¬თ¬ული ენისა და ლიტერატურის სწავლების საკითხები სკოლაში, კრებული X-XI. თბილისი.
ივანიშვილი, მ. (2009). წინადადების საინფორმაციო სტრუქტურა: სიტყვათა რიგი ქარ¬თვე¬ლურ ენებში. სა¬მეც¬ნიერო წერილების კრებული „ინფორმაციის სტრუქტურირების ძირითადი მოდელები ქართველურ ენებში“, გვ. 69-81. თბილისი: გამომცემლობა „ნე¬კერი“.
კვანტალიანი, ლ. (1990). ქართული ზეპირი მეტყველების სინტაქსის საკითხები, თბი¬ლისი: გამომცემლობა „მეცნიერება“.
ლომია და სხვ.: ლომია, მ., ჭუმბურიძე, ნ., მარგიანი, ქ., ქურდაძე, რ. (2022). ლექსიკური გა¬¬მეორება ჰი¬პო¬ტაქსურ კონსტრუქციაში: ზეპირმეტყველებისა და ქართული მხატ¬ვ¬რუ¬ლი ტექს¬ტების მიხედვით.VII საერ¬თაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია: „არქივთ¬მცო¬დ¬¬ნეობა, წყაროთ¬მცო¬დ¬ნეობა – ტენდენციები და გამო¬წვევები“. 8-10 სექტემბერი. პროგრამა და მოხსენებათა თეზისები:
https://archive.gov.ge/ge/saertashoriso-konferentsia-2022-1
ლომია, მ. (2005). ჰიპოტაქსის საკითხები მეგრულში. თბილისი: გამომცემლობა „უნი¬ვერსალი“.
Морен М. К.& Тетерникова Н. Н. (1960). Стилистика французского языка, М.
მშვიდობაძე, რ. (1990). მეტყველების გაუცნობიერებელი ფორმალური პარამეტრების ფსიქოლოგიური ფუნ¬ქ¬ციები. თბილისი.
ქურდაძე, რ. (1987). ქართული ენის ქართლური დიალექტის ლიახვი-ფრონის ხეობათა მეტყ¬ველება (ფონე¬ტიკური, მორფოლოგიური, სინტაქსური და ლექსიკური თავისე¬ბუ¬რე¬ბანი), საკან¬დიდატო დისერტაცია (ხელ¬ნაწერის უფლებით), თბილისი.
ღლონტი, ა. (1991). ხალხური პროზის ენა (I, II ნაწილი), გაზეთი „სოფლის ცხოვრება“, #43, 2.07; #48, 19.07.
ღლონტი, ა. (1975). ხალხური პროზის ენისა და სტილის საკითხები, თბილისი: თბი¬ლი¬სის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
ჩართოლანი, ნ. (2003). წინასიტყვაობა წიგნისა: სვანური ტექსტები და ლექსიკა (ბალს¬ზე¬მოური კილო). თბი¬ლისი.
ჩიქობავა, არნ. (2008). ჭანურის გრამატიკული ანალიზი, ტფილისი, 1936 გადაბეჭ¬დი¬ლ¬ია წიგნში: შრო¬მები, III; ტომის რედაქტორი ვ. შენგელია. თბილისი: გამომ¬ცემ¬ლობა „მერი¬დი¬ანი“.
ძიძიგური, შ. (1973). კავშირები ქართულ ენაში, თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
ჭუმბურიძე, ზ. (1962). სალიტერატურო ენა და მწერლობა. თბილისი: გამომცემლობა „საბ¬ჭო¬თა მწერლობა“.
წყაროები:
დუმბაძე, ნ. (1966). „მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი“. თბილისი.
ექსპედიციის მასალები მოპოვებულია FR-21-352 გრანტის ფარგლებში განხორცი¬ელ¬ებული ლინგვისტური ექსპედიციების დროს.
მიქიაშვილი, ო. (1994). სოჭელი ქართველები და მათი მეტყველება (თან ერთვის სოჭელ იმერელთა, გუ¬რულთა, ლეჩხუმელთა მეტყველების ნიმუშები), თბილისი.
მოთხრობები გურიის ახლო წარსულიდან (დიალექტოლოგიური ტე¬ქსტების კრებული), (2019). შემ-დგენელი ელენე ნიკოლაიშვილი. თბი¬ლისი: თბილისის უნივერსიტეტის გა¬მო¬მ¬ცემლობა.
რუსთაველი, შ. (1974). „ვეფხისტყაოსანი“, სასკოლო გამოცემა. ტექსტი გამოსაცემად მოამზადა, შესავალი, განმარტებანი, კომენტარები დაურთო ნ. ნათაძემ; რედაქტორი: ალ. ჭინჭარაული. თბილისი: გამომ¬ცემ¬ლობა „განათლება“.
ქართული ხალხური სიტყვიერება, ტ. II (1991). მეგრული ტექსტები (ქართული თარგმა¬ნითურთ); ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, შესავალი, შენიშვნები და გამოკვლევები და¬ურთეს კ. დანელიამ და ა. ცანავამ; თბი¬ლისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.
ჭეიშვილი, რ. (1982). „მუსიკა ქარში“. თბილისი.
ხალვაში, ა. (2015).„ვეფხისტყაოსანი“. ვრცელი რედაქცია და რუსული თარგმანი არჩილ ხალვაშისა. თბილისი: გამომცემლობა „ქართული წიგნი“.
ხუბუა, მ. (1937). მეგრული ტექსტები. ტფილისი.
ჯავახიშვილი, მ. (1976). „არსენა მარაბდელი“, მე-8 გამოცემა, თბილისი: გამომცემლობა „განათლება“.
შემოკლებათა განმარტებანი:
N − Noun/არსებითი სახელი
SUB − Subordinate/მაქვემდებარებელი კავშირი
FM − Fokus marker/ფოკუსის მარკერი
ჩამოტვირთვები
გამოქვეყნებული
გამოცემა
სექცია
